Орда жұлдызы

Өткеннің өкінішін айтқанда, елдің еңсесін езе түсетіндей етіп емес,

тарихтан тағылым алып, кемшіліктерден безе түсетіндей етіп айту керек.

Н.НАЗАРБАЕВ.

1930 жылдары белең алған қуғын-сүргін саясатының соңғы тұяқ серпер толқыны біздің ауданымызды шәйіп кетті. 1952 жылы одақтық биліктің шешімімен ауданның көп жері «Капустин Яр» әскери полигонына беріліп, Орда ауданы таратылды, халқы депортацияға (депортация – қудалау, жер аудару) ұшырады. Айрандай ұйыған қайран ел облыстың Чапай, Фурманов аудандарына, бірқатар жері халқымен Гурьев облысына, көпшілігі Оңтүстік Қазақстан облысына зорлықпен көшіріліп, тоз-тоз болып, жан-жаққа тарыдай шашылды. Белгілі қылқалам шебері, алматылық жерлесіміз, марқұм Саламат Өтемісов осы оқиғаға байланысты «Аңсау» атты өлеңінде:

Қуаныш бармай ұзаққа,

Қара бұлт төнді бұл жаққа.

Нарынның халқы түсті ғой,

Полигон деген тұзаққа.

Сынақтар бастап бәйгені,

«Сыйлады» елге қайғыны.

Шашылып кеткен ағайын,

Оралар екен қай күні…

Міне, туған өлкеміздің тарихына өшпес таңба салған Нарындағы сол қасіретке биыл 65 жыл толады. Осыған орай біз журналист М.Фазылованың төмендегі мақаласын көпшілік назарына ұсынып отырмыз.

Бірер жыл бұрын дүниеден озған, ұлағатты өмірімен өзгелерге үлгі болып, асаулық танытқанды «тәк» деп тыйып тастары бар, ауылдастары арасында беделді Ұлбақан Рамазанова асыл жарының қамқоршы тірегі, сенімді серігі болып, «ұлдарым – қонысым, қыздарым – өрісім» деп, тамырын жеті қабат жер астына жіберген мәуелі бәйтеректей жан тұғын. Ширақ қимылды, жайдары, өз жасынан әлдеқайда жас көрінетін, жарқын мінезді ана әңгімешіл де еді.

–1936 жылы Орда ауданының Теректі ауылында дүниеге келдім. Ата-анам Шоқанай мен Жұмағаным қарапайым шаруа адамдары болатын. Дүниеге келген тоғыз баланың алтауы ауыр тұрмыс, жоқшылықтан ерте шетінеп, соңымнан ерген қос інім Амангелді мен Өтебай үшеуімізді ата-анам жетелеп жүріп өсірді. 1942 жылы жазда әкем Ұлы Отан соғысына аттанды. Ауыр жараланып келген соң, денсаулығы сыр беріп, 1956 жылы қайтыс болды. Қадыр ақынның: «Мен мектепке барған жылы, жасақты жау тиісіп, адам қаны жоса ақты, Жетпістегі шалдар орып егінді, жетідегі біздер тердік масақты» деген сол кез ұрпағының шынайы өмірін бейнелеген өлеңі бар емес пе?.. Мен де 1942 жылы «Каганович» колхозындағы бастауыш мектепке бардым. Күнсұлу апайым осы ауыр жылдарда бізді білімге, отаншылдық рухқа тәрбиелей білді. Бұғанасы бекімеген бүлдіршін болсақ та, соғыстың зіл батпан қасіретін сезініп өстік. Сабақтан тыс уақытта колхоз жұмысын атқардық. 1949 жылы аудан орталығынан біздерді комсомол қатарына өткізу үшін жастар жетекшісі Нариман Сағадетов бастаған өкілдер келді. Менің жасым комсомолға өтуге ілікпейді, яғни, он төртке толған жоқпын. Нариман ағаға менің жасымды бір жыл үлкейтіп жазып, мүшелікке қабылдаңызшы деп өтініш жасадым. Себебі ол кезде комсомол мүшесі болу мәртебе еді. Жастардың дүниетанымын, адамгершілік, рухани көзқарасын қалыптастыруда бұл ұйымның атқарған рөлі аса мықты болатын. Сөйтіп, құжат бойынша 1935 жылғы болып шыға келдім, әрі комсомол мүшесі атандым. 1952 жылы Азғырдан орта мектепті ойдағыдай аяқтап, ауылға келдім. Соғыстан кейінгі ауыр жылдар. Одан әрі оқып, білімнің шалқарына шабыттана шомылатын шама жоқ, колхоздың қара жұмысына кірісіп, үй ішіме қолқабыс бере бастадым. Сол жылы шілде айында ауданнан келген өкілдер колхозшыларды жинап, Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтарал ауданына көшірілетіндігіміз туралы хабардар етті. Қоныс аударылу себебіміз құпия болып қалды,- дегені бар бір әңгімесінде.

Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты Б.Боранбаеваның «Капустин Яр» әкелген қасірет» атты еңбегінде бұл тарихи оқиға туралы былай деп көрсетілген: «Туған жерін аяулы анасына балап, қадыр тұтатын көнекөз қарияларымыздың жадында мәңгілік жатталып қалған бұл оқиға 1951 жылы 21 желтоқсанда КСРО Министрлер Кеңесінің Орал облысы Орда ауданының жерін 1947 жылдан іске қосылған «Капустин Яр» сынақ аймағына беру жөніндегі №5263 бұйрығынан соң басталған-ды. Міне, енді осы жарлықтың негізінде 1952 жылы 31 қаңтардағы Орал облыстық еңбекшілер депутаттары атқару комитеті кеңесінің: «В соответствии с постановлением Совета Министров Казахской ССР от 14 декабря 1951 г. №1013-119 С, установившим план внутри республиканского переселения на 1952 г. исполком облсовета депутатов трудящихся решил: «Утвердить на 1952 год план переселения из колхозов области 300 колхозных хозяйств в хлопководческие районы Южно-Казахстанской области, в том числе из Джангалинского района 125 хозяйств и Урдинского района 175 хозяйств» деген № 62 қаулысы негізінде аудан таратылып, халқы туған жерден қуылып тынады (БҚОММ 850-қор, 9-тізбе, 1555-іс, 114-парақ). Ежелден ата-бабаларымыздың құтты қонысы, шөбі шүйгін, жер асты суы мол, төрт түлік малы үшін жазы сая, қысы пана болған, табиғаты ерекше Нарын құмындағы Орда ауданы халқының Ұлы Отан соғысынан кейінгі тыныштығы тағы да осылай бұзылған еді…»

– Көрнекті ақын Қайрат Жұмағалиев екеуміз он жыл бойы бір сыныпта оқыдық, Оңтүстік Қазақстанға да бірге көштік, ол анасымен «Тельман» колхозына орналасты, -деп сөзін жалғағанды сонда кейіпкеріміз.– Поезбен он бес күндей жүрдік. Аптап ыстық, су тапшы, пойыз Елек станциясына тоқтаған кезде шай қайнатуға түскен көрші «Интернационал» колхозының тұрғыны қарт әжей жүріп бара жатқан пойызға іліге алмай, басылып қалды. Әлі күнге дейін сол әженің ақ шашы жайылып, қансырап жатқаны көз алдымда. Келіп қоныстанған жеріміз мидай жазық дала, жерде қылтанақ шөп жоқ, тостағандай бақалар қаптап өріп жүр. Лас судан адамдар іш сүзегіне ұшырап, сәбилер қырылып жатты. Ел жақтан елеңдеп хабар күтеміз, сағыныштан аққан көз жасымыздан жүрегіміз қарс айырылатын. Тас соғып, там үйлер салдық. Күн ұзаққа аптап ыстыққа шыжғырылып, мақта терімінде жұмыс істейміз. Мақтаның сояуын отынға пайдаланамыз. Осы колхозда 1958 жылға дейін тұрдық. 1953 жылы ауылдасым Қамеш Рамазановқа тұрмысқа шыққанмын. Екі жылдан кейін тұңғышымыз ұл бала дүниеге келіп, бір айдан соң шетінеді. 1956 жылы дүниеге келген екінші сәбиімізден де айырылып қалдық. Ауылдан бірге көшкен ерлі-зайыпты Бұрхан мен Ағипа Өмірзақовтардың үш қызы мен бір ұлын қара жердің қойнына беріп, жер бауырлап жылағанын да көрді мына шыққыр көз. 1958 жылдың 14 наурызында қызымыз Тоқтагүл өмір есігін ашты. Неде болса қызымыздың бас амандығын ойлап, оның қырқынан шығуын күтпестен алтыншы сәуірде бір түнде ұрланып қашып, елге оралдық, -деген Ұлбақан апаның дауысы дірілдеп кетті.

Ал, Б.Боранбаева жоғарыдағы еңбегінде климаты ыстық оңтүстік аймаққа қоныс аударған жерлестеріміздің мүшкіл халін былайша баяндапты: «1952 жылы шілде айындағы аптап ыстыққа қарамастан Ордадан көшірілген көшпен бірге Оңтүстік Қазақстан облысына келген, бүгінде белгілі ақын Қайрат Жұмағалиев: «Шымкентке дейін тура 17 күн жүрдік. Жолда кез келген өткізу пункттеріне тоқтаймыз. Қашан қозғаламыз, қайда барамыз, ол жағы беймәлім. Ырғатылып келіп пойыз тоқтағанда, жапа-тармағай түсе қалып, самауыр жағып, шай қайнатып ішеміз. Кейде шай қайнағанша пойыз жүріп кетіп, ыстық суды жерге төге салып, әрең ілінеміз. Қозғалған пойызға асығыс отырам деп жүріп, бір адам темір дөңгелекке басылып, қаза тапты», — деп, оңтүстіктің ыстық ауасы мен суына үйрене алмай, қарт адамдар мен жас балалардың іш сүзегі ауруына ұрынып, жаппай шетінегені туралы «ауа райы қоңыржай, жер асты ылғалынан сүзіліп шыққан құдықтың салқын суына үйренген біздер мұнда келіп, еріксіз арықтың суын іштік. Осыдан іш ауру пайда болып, әсіресе, балалар қынадай қырылды. Өлімнің көптігі соншалық, адамдар бір-біріне көңіл айтудан қалады екен. Заң қатты, ешкімді себепсіз жұмыстан босатпайды, өліктерді жерлеудің өзі сын болды ғой. Өлікті жерлейтін адам жоқ. Қандай қасірет еді! Осылай біздің арқамызда ауылдың шетінде айналасы ат шаптырым қорым — зират пайда болды. Зираттың үлкейгені соншалық, білмейтін адам оны «жаңадан орнаған ауыл екен» деп қалатындай дәрежеге жетті. Өйткені, қабірдің қасындағы біздің колхоз көзге көрінбей қалды», — деп еске алады. Төлқұжаттарын жинап алғандарына қарамастан, еріксіз қоныс аударылған сол адамдардың бірқатары кері жасырын қашып келіп, туысқандарын паналағаны туралы ақын ағамыз: «Тағы бір сұмдықты айтайын: біздің бәрімізде төлқұжат жоқ, құжатымызды жинап алған. Адам санатында емеспіз. Қайда барамыз. Қашқандардың өзі малын қорасына байлап, отын жағып қойып, ешкімге білдірмей айлы түнде соқа бастарын алып кетіп жатты. Шіркін, осының бәрін кезінде айта алмадық қой»,- деп қамығады».

Сонымен елге оралған ерлі-зайыпты Рамазановтар отбасы Жәнібек ауданының XIX партия съезі атындағы колхозына келіп орналасып, білікті басшы, колхоз төрағасы Өтепқали Сақыповтың қарауында білек сыбанып еңбек етеді. Берекесі мығым отбасында сегіз ұл, екі қыз өсіп-өнеді. Ұлбақан апаның енесі Сәуия шеше өзін сәбидей мәпелеп күтіп, үстіне қылау жұқтырмаған келініне қайтыс болар алдында: «Маған жасаған жақсылығыңды өзің көр, жарығым, саған ризамын» деп ақ батасын беріп кетіпті. Енесінің батасын алған сол жанның он баласы бүгінде бір-бір шаңырақтың алтын қазығына айналып, ел қатарлы еңбек етуде. Олардан өрбіген жиырма жеті немере-жиен мен он бір шөберенің қызығын көріп, тірлігінде абыройлы өмір сүрген ардақты ананың жолы ұрпақтарына жұғысты болғай деп тілейсің.

Меңдігүл ФАЗЫЛОВА,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.